Kroniki Tarnowskie (8) - Plac Drzewny

Jeśli wyjdziemy z tarnowskiego starego miasta w kierunku wschodnim i przejdziemy krótki odcinek górnej części ulicy Lwowskiej, znajdziemy się na otwartej przestrzeni, którą po północnej stronie ulicy tworzy plac, a właściwie rozległy skwer, z pomnikiem Ofiar Stalinizmu, po południowej stronie ulicy plac z pomnikiem Wincentego Witosa.

O ile skwer po stronie północnej powstał w wyniku powojennych regulacji urbanistycznych – zniszczoną zabudowę centralnej części getta żydowskiego, utworzonego tu w okresie okupacji, wyburzono, powstałą pustkę zmieniono w skwer, obramowany w latach 1952-54 zabudową o socrealistycznym charakterze i nazwano, zgodnie z duchem minionej epoki, placem Wolności i Przyjaźni – obecnie jest to plac Ofiar Stalinizmu ze współczesnym pomnikiem - to plac po stronie północnej ma metrykę znacznie starszą. Temu właśnie placowi spróbujemy przyjrzeć się bliżej. Jest on, co wypada od razu zauważyć, największym, poza rynkiem, kompleksowo zaprojektowanym placem jaki pojawił się w planie miasta do końca okresu rozbiorowego. Intrygująca i nie do końca rozpoznana jest przy tym rola, jaką mu wyznaczono w przebudowywanej w okresie austriackim urbanistyce miasta, warto więc poświęcić mu trochę uwagi.

Plac Drzewny, pomnik W. Witosa, autorstwa Józefa Potępy, odsłonięty w 1988 roku – widok z ulicy Lwowskiej.

Rejon, w którym plac się pojawił był zasiedlony już w czasach średniowiecznych, a od lokacji miasta mieścił się w obrębie Przedmieścia Mniejszego. Przedmieście to rozciągało się od bramy Pilzneńskiej w kierunku wschodnim, a zabudowa sytuowana była tutaj wzdłuż wybiegającej z miasta drogi. Ten stary, mający jeszcze przedkolacyjną genezę trakt był odcinkiem ważnej drogi, prowadzącej ze Śląska i Krakowa przez Tarnów w kierunku Pilzna i dalej, po rozdwojeniu, na Górne Węgry (czyli dzisiejszą Słowację) i Ruś Czerwoną. Ranga tej drogi, dzięki uzyskiwanym przez właścicieli Tarnowa przywilejom handlowym dla miasta, wzrastała sukcesywnie i w XV wieku stała się ona już głównym traktem handlowym pomiędzy Śląskiem i Krakowem a Rusią, przejmując ruch innych, alternatywnych szlaków.

Dobra koniunktura trwająca w drugiej połowie XIV i XV wieku wpływała na rozwój przedmiejskiego osadnictwa, które stopniowo zaczynało rozszerzać się na dawne tereny rolne. I tak od strony wschodniej na gruntach wydzielonych z areału rolnego miasta lokowana została w XV wieku nowa wieś Grabówka, która, po oderwaniu od miasta, weszła w skład dominium a później tzw. hrabstwa tarnowskiego. Zabudowa w rejonie samego przedmieścia zapewne również wzrastała, tu jednak sytuację wkrótce zdeterminowało powstanie założenia klasztornego bernardynów. Wznoszony w drugiej połowie XV wieku murowany klasztor usytuowany został przy południowo-wschodnim narożniku obwodu obronnego miasta, po południowej stronie Przedmieścia Mniejszego, zajmując teren przekazanego na ten cel przez fundatora, Jana Amora Tarnowskiego, ojca hetmana, ogrodu przy murze miejskim.

Trzeba przy tej okazji wyjaśnić, że nowo zakładane miasta podczas lokacji otrzymywały przydział gruntów rolnych, które rozmierzano i rozdzielano osadnikom miejskim. Najczęściej – chociaż sztywną regułą to nie było – początkowe odcinki wąskich niw przeznaczonych pod uprawę, leżące pod murem miejskim, zamieniano na ogrody. Było to o tyle zrozumiałe, że osadnicy miejscy z założenia mieli zapewniać sobie, przynajmniej początkowo, samowystarczalność żywnościową, i o ile pola umożliwiały uprawę zbóż i roślin strączkowych, to dla uprawy warzyw i owoców zakładano ogrody, a te najwygodniej było lokować najbliżej miejsca zamieszkania, czyli pod murem miejskim. Często już przy lokacji, podczas rozmierzania areału rolnego, wydzielano z niego regularną granicą pas gruntu przy styku z linią obronną miasta, umieszczając w jego obrębie działki ogrodowe. Sytuacja Tarnowa nie odbiegała od tej ogólnej praktyki i mamy potwierdzenie ogrodów mieszczańskich co najmniej na części (południowej) obwodu muru miejskiego.

Budowę murowanego, otoczonego własnym murem klasztoru zakończono w początkach XVI wieku, a wkrótce po 1506 roku szczupłe obszarowo nadanie zaczęło się rozrastać, wchłaniając przyległe ogrody mieszczan, na których terenie powstał rozległy ogród klasztorny. W konsekwencji w pierwszej połowie XVI wieku po wschodniej stronie miasta ukształtowana została kompozycja przestrzenna, która przetrwała do końca okresu przedrozbiorowego.

Pod murem miejskim, przy bramie Pilzneńskiej, koncentrowała się zabudowa Przedmieścia Mniejszego. Stanowił ją zespół luźno rozrzuconych, drewnianych domów, skupiających się przy wychodzącym z bramy miejskiej odcinku traktu ruskiego, który pokrywał się mniej więcej z sytuacją górnego odcinka obecnej ulicy Lwowskiej – wyróżniającym się tu obiektem była karczma, wzmiankowana od XV wieku, a założona być może jeszcze wcześniej. Poniżej wzgórza miejskiego, na wysokości mniej więcej obecnej ulicy Szpitalnej, trakt kierował się na północny wschód, później, gdzieś w rejonie obecnego zbiegu ulicy Mickiewicza i Starodąbrowskiej, skręcał na wschód i prowadził nieregularnym biegiem dalej w kierunku wschodnim. Równolegle do traktu, po jego południowej stronie, płynęła wyprowadzona z Wątoku młynówka, której kręte koryto adaptowało częściowo starorzecza obecnego potoku Małochlebówka (Potoku Rzędzińskiego). Nad młynówką skoncentrowana była zabudowa Grabówki, wsi lokowanej na oderwanych od miasta gruntach, wyznaczającej tym samym zasięg granicy terenów miejskich, które sięgały do wylotu obecnej ulicy Goslara na Lwowską).

Po południowej stronie Przedmieścia Mniejszego usytuowany był natomiast klasztor bernardynów, którego mur stykał się z murem miejskim, uniemożliwiając ekspansję zabudowy przedmieścia w kierunku południowym. Założenie klasztorne otaczał rozległy ogród i właśnie w jego skład wchodził teren obecnego placu Drzewnego, stanowiący północno-wschodnią część całego ogrodu.

Plac Drzewny – widok pierzei wschodniej, z odsłoniętym zapleczem zabudowy ulic Lwowskiej i Olejarskiej.

Po zajęciu Tarnowa przez Austriaków miasto znajdowało się w trudnej sytuacji gospodarczej i demograficznej, o prowadzeniu jakiegoś poważniejszego programu inwestycyjnego nie mogło być więc mowy. Szybko jednak inicjatywę przejęły władze zaborcze. Zaraz po włączeniu Małopolski i Rusi Czerwonej do imperium austriackiego przystąpiono do budowy strategicznej drogi przechodzącej przez całą nową prowincję, która połączyć miała Lwów z Wiedniem. Droga, nazywana traktem cesarskim, biegła przez Małopolskę skrajem Pogórza i Kotliny Sandomierskiej, przechodząc również przez Tarnów. Tutaj, w ramach jej budowy, wzniesiono m.in. w latach 1781-82 drewniany, kryty most na Białej - znakomitą konstrukcję ciesielską i jednocześnie najbardziej charakterystyczny obiekt inżynieryjny tego odcinka traktu, który niestety nie przetrwał I wojny światowej - a trochę później, w latach 1784-85 nowa trasa przeprowadzona została przez miasto.

Dla urbanistyki Tarnowa miało to przełomowe znaczenie. Nowocześnie zaprojektowany trakt przeciął prostymi odcinkami pola przedmiejskie i przedmieścia – po stronie zachodniej centrum osadnicze ówczesnego Przedmieścia Większego (późniejszej Strusiny), po stronie wschodniej centrum osadnicze Grabówki i pola Rzędzina, tworząc z obu stron długie, wysadzane szpalerami drzew, osie widokowe na wzgórze miejskie. Od tej pory układ tych długich, prostych odcinków dróg wylotowych z miasta zdeterminował plan urbanistyczny zabudowy rozszerzającej się poza lokacyjne centrum.

Istotne zmiany nastąpiły w wyniku tej inwestycji w interesującym nas rejonie. Wyprowadzony od wschodniego stoku wzgórza miejskiego odcinek prostował wylot dawniejszego traktu ruskiego, prowadząc biegiem obecnej ulicy Lwowskiej wzdłuż północnej granicy ogrodu bernardyńskiego za którym, nieco przed obecnym wylotem ulicy Starodąbrowskiej, przekraczał granicę gruntów miejskich i wchodził w Grabówkę.

Przeregulowany został przy okazji układ sieci drożnej po południowej stronie miasta, bowiem oba wylotowe odcinki traktu – zachodni i wschodni – połączone zostały południowym obejściem miasta, poprowadzonym ciągiem obecnych ulic: Targowa – Bernardyńska - Szeroka. Utworzenie tego obejścia łączyło się z przebiciem ulicy (obecnej Szerokiej) przez zabudowę klasztoru, którego mury straciły teraz połączenie z murem miejskim.

Równolegle z tymi regulacjami zmieniała się sytuacja klasztoru bernardynów. W 1781 roku dekretem cesarza Józefa II zniesiona została małopolska prowincja bernardynów w granicach ziem zajętych przez Austriaków. Klasztor tarnowski, aczkolwiek nie uległ jeszcze likwidacji, poddany został zarządowi komisarycznemu - w maju 1789 władze klasztor ostatecznie zlikwidowały i zakonnicy opuścili go w sierpniu tego roku. W międzyczasie, w roku 1787, samo miasto uwolnione zostało od zależności od prywatnych właścicieli, przechodząc pod opiekę rządu.

Wcześniej jednak od klasztoru oderwano północną część ogrodu, przylegającą do nowego traktu i na tym właśnie terenie wytyczony został nowy plac miejski. Według ustaleń Wiktora Arvaya, przedwojennego profesora tarnowskiego I Gimnazjum, który miał dostęp do ksiąg hipotecznych z przełomu XVIII/XIX wieku (obecnie zaginionych), nastąpiło to w 1786 roku. Nakazano też usunięcie z tego terenu całej roślinności, co wskazuje, że od razu planowano tutaj realizację założenia urbanistycznego.

Przejęty fragment ogrodu obejmował dosyć rozległy obszar, sięgający od nowej drogi (obecnie ulicy Lwowskiej) do młynówki przepływającej przez środek ogrodu, która stała się południową granicą tego obszaru – część południowa ogrodu, z istniejącą tam m.in. sadzawką, została (na razie) przy klasztorze. Na oderwanym terenie zaprojektowany został regularny, prostokątny plac, lekko wydłużony na osi północ – południe, z czterema parami ulic wychodzącymi z naroży. Obszar ten ograniczony był z trzech stron - biegiem młynówki, zabudowaniami klasztoru, traktem cesarskim - co spowodowało, że ulice wychodzące na zachód (klasztor) i południe (młynówka) kończyły się ślepo, ulice wychodzące na północ łączyły się z traktem. Bardziej rozbudowana kompozycja pojawiła się natomiast po stronie wschodniej placu, gdzie wytyczona została dodatkowa ulica, równoległa do pierzei placu (obecnie ulica Olejarska), tworząca wraz z ulicami wybiegającymi z niego na wschód układ przecinających się pod kątem prostym, krótkich uliczek. Cały plan obejmował więc szerszą regulację urbanistyczną, kształtującą w nowy sposób wschodnie przedpole miasta, wiążąc je z nową osią kompozycyjną, którą utworzył trakt cesarski.

Bogusław Krasnowolski („Tarnów. Studium historyczno-urbanistyczne.”) dostrzegł w tym zamierzeniu próbę stworzenia nowego centrum miasta, którą przypisał (błędnie) Sanguszkom. Do podobnego wniosku doszedł Stanisław Potępa, który oceniając austriackie regulacje urbanistyczne w Tarnowie uznał, że był to projekt utworzenia jakiegoś nowego, reprezentacyjnego centrum miasta („Tarnów. Wielki Przewodnik.”, t. 3; „Złota era Tarnowa.” ).

Skala i staranna symetria planu oraz usytuowanie placu w pobliżu dawnego centrum taką interpretację z całą pewnością uzasadniają. Z drugiej jednak strony wytyczono go z przesunięciem w stosunku do wschodniego wylotu traktu cesarskiego, od którego przestrzeń placu oddzielił blok zabudowy tworzący jego północną pierzeję, co dystansowało go od głównej osi urbanistycznej miasta. Na tle podobnych realizacji, które pojawiły się w związku z budową traktu, było to rozwiązanie wyjątkowe, w innych trakt przechodził przez przestrzeń centralnego placu (krakowskie Podgórze, Biała koło Bielska). Dodatkowo plac wytyczono w oderwaniu od istniejącej sieci drożnej a kompozycyjne związanie go z miastem lokacyjnym, nieodzowne, jeśli miałby pełnić rolę nowego centrum, wymagałoby poważniejszych regulacji, w tym likwidacji oddzielającego go od miasta klasztoru. W późniejszym czasie część takich regulacji przeprowadzono, jednak nie do końca konsekwentnie, co spowodowało, że cały czas pozostawał na uboczu, pełniąc rolę centrum tylko lokalnego.

Plac Drzewny – klasycystyczny gmach w pierzei południowej, widok elewacji frontowej.

Zagospodarowanie przejętego w 1786 roku terenu nie nastąpiło od razu. Według Wiktora Arvaya licytacja parcel pod zabudowę wokół nowego placu rozpoczęła się dopiero 29 stycznia 1789 roku – parcele nabywały osoby z wyższych sfer ziemiańskich i mieszczańskich, w części także Niemcy, którzy przybyli do miasta po zajęciu go przez Austrię. Działki sprzedawane były na bardzo dogodnych warunkach – podobnie jak w przypadku równolegle parcelowanych terenów pofortecznych wokół miasta – pod warunkiem jednak wzniesienia w ciągu roku murowanego domu, według planu zatwierdzonego przez inżyniera obwodowego. Taka dbałość o stan wznoszonych tu budynków pokazuje, że dla zabudowy tego obszaru przyjęto kryteria wyższe niż w innych rejonach miasta. Dodatkowo potwierdza to większy niż gdzie indziej obszar parcel, umożliwiający stawianie przy placu budynków o monumentalnym charakterze.

Zabudowa parcel postępowała jednak dosyć wolno a często stawały się one przedmiotem spekulacyjnego obrotu. Na planie miasta z około 1796 roku oznaczona jest cała szachownicowa kompozycja tego rejonu, z placem i siecią lokalnych uliczek wokół niego, zabudowa jest tu jednak oznakowana jedynie punktowo. Dodatkowo w bloku tworzącym północną pierzeję placu, zabudowa frontem zwrócona jest do traktu cesarskiego (dziś ulica Lwowska), a tyłem do samego placu. Sugerować to może, że już w momencie wznoszenia pierwszych domów, przestrzeni placu jako alternatywnego, nowego centrum, raczej nie traktowano.

Wypełnienie placu i otaczających go uliczek zabudową nastąpiło dopiero w pierwszej połowie XIX wieku, równolegle rozbudowana została też sieć uliczna wokół placu. W latach 1823-25 nastąpiła generalna przebudowa klasztoru bernardynów, w trakcie której przez wyburzone skrzydło klasztorne przebito nowy odcinek ulicy Bernardyńskiej, doprowadzonej teraz do południowo-zachodniego narożnika placu. Południowa część dawnego ogrodu klasztornego, która stała się własnością rządową, została natomiast przekazana wojsku i przez jej teren wydłużono ulicę wychodzącą z placu w kierunku południowym, na Zabłocie – później ulokowano tam piekarnie wojskowe. W konsekwencji rejon ten uzyskał ogólną kompozycję nie różniącą się już od obecnej. Na planie miasta z 1848 roku oznakowane są wszystkie główne ciągi komunikacyjne przechodzące przez plac i łączące go z zabudowywanymi terenami, stopniowo rozszerzającymi się w kierunku wschodnim, wzdłuż ulicy Lwowskiej i częściowo południowym. Wzdłuż północnej pierzei przechodziła ulica łącząca plac z południowym obejściem miasta, wchodząca po wschodniej stronie w zabudowę przyłączonej w 1846 roku do miasta Grabówki. Wzdłuż pierzei zachodniej wybiegała od ulicy Lwowskiej w kierunku południowym ówczesna ulica Tuchowska (Tuchover Gasse – późniejsza św. Marcina, obecnie J. Dąbrowskiego ), łącząca plac z Zabłociem. Pozostałe wychodzące z placu uliczki miały charakter lokalny, przy czym uliczka biegnąca wzdłuż pierzei północnej w kierunku wschodnim nie została doprowadzona do ulicy Szerokiej, tylko uzyskała formę zaułka wciśniętego pomiędzy zabudowę pierzei wschodniej, wychodzącego na jej zaplecze (na obecny plac Morawskiego) – podobny charakter miała też uliczka wychodząca na południe z narożnika południowo-wschodniego.

Plac Drzewny – klasycystyczny gmach w pierzei południowej, widok elewacji bocznej (zachodniej).

W 1848 roku, jak pokazuje plan miasta z tego okresu, cały ten rejon był już wypełniony zabudową o zwartym charakterze. O samej zabudowie nie da się jednak powiedzieć zbyt dużo. Zarówno architektura placu jak i wybiegających z niego uliczek jest ogólnie słabo rozpoznana. Pomimo położenia blisko centrum miasta, odczuwa się brak ikonografii dokumentującej dawny wygląd placu, nad wyraz skromnie przedstawia się również dokumentacja archiwalna dotycząca poszczególnych budynków, w oparciu o którą uzyskać na ich temat można jedynie parę zdawkowych informacji.

Ogólnie, otaczająca plac zabudowa zarejestrowana na planie z 1848 roku, sprawia wrażenie zgodnej z pierwotnymi zamierzeniami – wielkie budynki zajmują całą szerokość pierzei, każdy posiada wewnętrzny dziedziniec. Z tego okresu przetrwały do dzisiaj tylko dwa obiekty – jeden wypełniający zachodnią pierzeją placu, drugi południową - oba o interesującej, reprezentacyjnej architekturze.

Prawdopodobnie od samego początku plac uzyskał nazwę – na planie z 1848 roku zapisaną jako Targ Drzewny (Holz Markt), podobnie jak na planie miasta z 1878 roku, później zapisywaną w obecnej formie, jako Plac Drzewny.

Rozwój miasta w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku powodował zmiany również w sytuacji tego rejonu. Rozszerzała się strefa zabudowy miejskiej wokół placu, oprócz domów mieszkalnych pojawiły się w pobliżu zakłady przemysłowe zaliczane do największych w Tarnowie. W 1846 roku nad Wątokiem, po południowej stronie wychodzącej z placu ulicy Kołłątaja, powstał pierwszy w Tarnowie młyn parowy założony przez Henryka Szancera, później rozbudowywany, który stał się największym zakładem przemysłowym w tej części miasta. Nieco później, w latach 1873-75, pomiędzy ulicami Kołłątaja a Lwowską powstał zakład ślusarski i młyn gospodarczy Stanisława Dagnana a po południowej stronie Wątoku, przy wychodzącej placu ulicy Św. Marcina (obecnie Dąbrowskiego) w 1852 roku fabryka Eljasiewicza, produkująca maszyny rolnicze.

Jednocześnie w rejonie tym w XIX wieku zaczęło rozprzestrzeniać się osadnictwo żydowskie. O ile pod koniec XVIII wieku po wschodniej stronie miasta, na Przedmieściu Mniejszym, w Grabówce i północnej części Zabłocia, poza karczmą prowadzoną przez żydowskiego karczmarza, Żydów w zasadzie nie było, to później sytuacja uległa zasadniczej zmianie. Pierwsze, pojedyncze przypadki przejmowania posesji od zubożałych chrześcijańskich właścicieli przez Żydów poza murami miejskimi, miały co prawda miejsce jeszcze przed końcem XVIII wieku, ale dotyczyły głównie rejonu Burku. Później Żydzi pojawili się jako nabywcy niektórych parcel w rejonie nowo wytyczonej ulicy Wałowej (głównie we wschodnim odcinku). W pierwszej połowie XIX wieku zaczynają być już coraz bardziej widoczni przy górnym odcinku ulicy Lwowskiej, gdzie wkrótce zdominowali rejon po jej północnej stronie, a następnie przeniknęli do Grabówki i zaczęli przejmować posesje w okolicy placu, po południowej stronie ulicy Lwowskiej. Równolegle osadnictwo żydowskie stopniowo rozszerzało się z Burku i południowego przedpola miasta (rejon ulicy Bernardyńskiej) na północną część Zabłocia. W konsekwencji przed końcem XIX wieku cały rejon po wschodniej stronie dawnego centrum lokacyjnego zdominowany został przez Żydów i razem z Zabłociem, Grabówką i wschodnią częścią Zawala utworzył żydowską część miasta - w centrum tej żydowskiej dzielnicy znalazł się plac Drzewny.

Plac Drzewny – budynek dawnego zajazdu (?) w pierzei zachodniej.

W XIX i początkowych dekadach XX wieku znacznie rozwinęła się zabudowa tego rejonu. O ile większą część dzielnicy żydowskiej zajmowała zabudowa skromna lub zupełnie biedna (Grabówka, północna część Zabłocia), to okolice placu zdominowały budynki o najbardziej reprezentacyjnym charakterze, jedno i dwupiętrowe kamienice. Wraz z zabudową wschodniego odcinka ulicy Wałowej, przyległych do niej odcinków ulic Brodzińskiego i Goldhammera oraz górnego odcinka ulicy Lwowskiej rejon ten tworzył enklawę typowo miejskiej zabudowy, z piętrowymi budynkami o zwartym układzie, zajmowaną przez najlepiej sytuowaną grupę ludności żydowskiej. Najciekawsza architektura, nie licząc samego placu, pojawiła się na jego zapleczu, po stronie południowej. Wzniesiono tu - w zaułku utworzonym ówczesnymi ulicami Młynarską i Topolową (późniejszą ulicą Bałuta, a dziś Westwalewicza) - w 1900 roku budynek szkoły Jawne, który później przejęty przez szkołę Safa Berura mieścił Gimnazjum i Liceum Hebrajskie im. Jehoszua Tona (obecnie Zespół Szkół Plastycznych). W 1910 roku powstał w jej sąsiedztwie dom znanej rodziny Mertzów - przedsiębiorców i działaczy tarnowskiej gminy żydowskiej. Oryginalne rozwiązanie z otwartą loggią kolumnową na piętrze, sprawia, że zaliczyć go można do najciekawszych i najlepszych projektów tarnowskiego architekta Adolfa Juliusza Stapfa.

W rejonie po wschodniej stronie placu pojawiło się również kilka ciekawych obiektów – na rogu ulicy Kołłątaja i Siennej gmach szkoły Talmud – Tora (szkoła podstawowa ortodoksyjnych Żydów, obecnie Zespół Szkół Medycznych), wzniesiony około 1922 roku według projektu Maksymiliana Eichorna; nieco dalej Dom Sierot (czyli ochronka żydowska przy ulicy Kołłątaja 14) wzniesiony w latach 1913-14 według projektu Adolfa Siódmaka. Tutaj też rozwinęły się znaczące obszary przemysłowe – po południowej stronie ulicy Kołłątaja zespół młynów Szancera, nieco dalej, pomiędzy ulicami Kołłątaja a Lwowską zakład Dagnana, rozbudowany z czasem o fabrykę maszyn młyńskich (obecnie nieistniejący).

Podobny przemysłowy obszar wykształcił się na południe od placu, za mostem na Wątoku i piekarniami wojskowymi, gdzie przy ulicy Św. Marcina (obecnie Dąbrowskiego) w sąsiedztwie fabryki maszyn rolniczych Eljasiewicza powstały po obu stronach ulicy kolejne zakłady - wytwórnia wełny drzewnej, później huta szkła.

Taka sytuacja utrzymała się do końca okresu międzywojennego. Na planie miasta z 1930 roku zarejestrowana jest dosyć zróżnicowana zabudowa wokół samego placu – jedynie pierzeję zachodnią i południową zajmowały, jak i dzisiaj, opisane wcześniej reprezentacyjne gmachy. Blok zabudowy oddzielający plac od ulicy Lwowskiej i tworzący pierzeję północną, miał rozbudowany układ złożony z dwóch dziewiętnastowiecznych kamienic – jedna zwrócona frontem do ulicy wychodzącej z placu (na przedłużeniu ulicy Dąbrowskiego) na ulicę Lwowską, druga frontem do ulicy Lwowskiej – pierzeję placu tworzyła od tej strony szczytowa ściana jednej z tych kamienic i wydłużony budynek oficyny dostawiony do niej. Z wschodniej pierzei placu zniknął natomiast tworzący ją budynek frontowy, wyburzony w początkach XX wieku i powstała wyrwa odsłaniająca bezładną zabudowę zaplecza, złożoną z murowanych i drewnianych budynków mieszkalno-gospodarczych. Tak zresztą wyglądała zabudowa całej uliczki Olejarskiej, Siennej i dolnej części ulicy Lwowskiej, gdzie – była to zresztą sytuacja typowa dla całej dzielnicy żydowskiej – ubogie domy obok funkcji mieszkalnej mieściły warsztaty wytwórcze, magazyny i sklepy, obrastając w dostawiane do nich przybudówki, szopy i tandetne oficyny.

Na sytuacji placu, jak i całej dzielnicy żydowskiej zaważył w decydujący sposób okres wojny i okupacji niemieckiej. Sam plac nie został co prawda włączony do utworzonego w początkach okupacji getta - jego granicę stanowiła ulica Lwowska, obejmowało obszar po północnej stronie ulicy – ale pośrednio dotknęła go restrykcyjna polityka władz okupacyjnych wobec ludności żydowskiej, której sytuacja ekonomiczna gwałtownie się pogorszyła. W 1940 roku ludność żydowską z okolic placu, podobnie jak z innych rejonów miasta, przesiedlono na obszar getta, co pogłębiło zaznaczającą się od początku okupacji degradację zabudowy. Później, po opuszczeniu tego rejonu przez Żydów, zabudowa zasiedlana była decyzjami administracyjnymi władz okupacyjnych, często także przez dzikich lokatorów, co pogłębiło jej zaniedbanie.

Bezpośrednio po wojnie sytuacja nie wyglądała lepiej. Zabudowa getta po przeciwnej stronie ulicy Lwowskiej została zrujnowana i częściowo rozebrana jeszcze przed końcem wojny, natomiast zabudowa w rejonie placu Drzewnego uległa ruderyzacji i w latach czterdziestych również i tu wyburzono najbardziej zrujnowane obiekty.

Zmieniła się w związku z tym sytuacja placu. Przed wojną usytuowany w gęsto zabudowanym i zasiedlonym rejonie, miał charakter zamkniętego wnętrza urbanistycznego, w jakimś stopniu spełniał, a przynajmniej pretendował do roli lokalnego centrum. Po wojnie wyburzono zabudowę całej pierzei północnej i plac otworzył się na ulicę Lwowską a jego przestrzeń zwiększyła się o obszar całego wyburzonego bloku zabudowy. Wyburzenia w najbliższym otoczeniu placu, zwłaszcza powstanie wielkiej pustki po drugiej stronie ulicy Lwowskiej, stworzyło rozległą, pustą przestrzeń, której częścią stał się teraz teren placu, obramowany regularną linią zabudowy jedynie od południa i zachodu. Powojenny bezkoncepcyjny rozwój zabudowy miasta spowodował ponadto, że plac znalazł się na uboczu głównych kierunków ekspansji przestrzennej i jego znaczenie uległo zupełnej marginalizacji. Przez długi okres po wojnie – właściwe do upadku komunizmu – rejon placu stanowił zaniedbaną, zdominowaną przez tarnowski półświatek enklawę, z punktami (nielegalnymi) całodobowego wyszynku mocnych napitków w najbliższej okolicy i konsumentami owych trunków widocznymi tu o każdej porze. Dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych coś w sytuacji placu drgnęło - najpierw powstał pomnik Wincentego Witosa, później wzdłuż ulicy Lwowskiej wymieniono nawierzchnię, poprawiono też nieco zagospodarowanie obrzeży placu.

Plac Drzewny, narożnik południowo-zachodni – wylot ul. Bernardyńskiej, z widoczną elewacją boczną (południową) dawnego zajazdu.

Obecnie plac, pomimo położenia blisko centrum miasta, stanowi anonimową, dosyć martwą i trochę przypadkowo zorganizowaną przestrzeń. Centrum dawnego placu wypełnia kompozycja pomnika Witosa, odsłoniętego w 1988 roku, autorstwa Józefa Potępy z Krakowa - usytuowana na wysokim postumencie postać z brązu, z wzniesioną prawą ręką dominująca nad placem, stała się nowym wyróżnikiem tego rejonu.

W zachowanych pierzejach, po stronie południowej i zachodniej utrzymały się jednak interesujące obiekty, dokumentujące dawną sytuację i architektoniczny wyraz placu.

W południowej pierzei (ulica Kołłątaja 1) usytuowany jest klasycystyczny gmach o pałacowej architekturze, z kolumnowym portykiem zwieńczonym balkonem, gankami kolumnowymi w elewacjach podwórzowych i wielką, reprezentacyjną klatką schodową. Jest to jedna z najciekawszych klasycystycznych realizacji tarnowskich. Dosyć zagadkowa - chyba nie jest to dawny zajazd (co jest czasem brane pod uwagę) bo amfiladowy układ wnętrz na reprezentacyjnej kondygnacji piętra wskazuje raczej na rezydencjalny charakter. Gmach ten, wzniesiony w pierwszej połowie XIX wieku, zachował się do dzisiaj w ogólnie dobrym stanie, nieznacznej korekcie uległa tylko architektura parteru, w 1933 roku adaptowanego na sklepy według projektu M. Reicha.

Równie ciekawy, chociaż słabiej zachowany, późno klasycystyczny gmach zajmuje zachodnią pierzeję placu (ulica Dąbrowskiego 5/Bernardyńska 26-28). Ta czteroskrzydłowa budowla z dużym, wewnętrznym dziedzińcem, przejazdową bramą i reprezentacyjną klatką schodową być może pełniła początkowo funkcję zajazdu (?) – obecnie, bez dostępu do wnętrza (obiekt jest w całości zasiedlony), trudno jest to jednoznacznie ocenić - elewacje były przebudowywane pod koniec XIX wieku i w latach dwudziestych XX wieku.

W sumie jest to ciekawy rejon, o interesującej historii, obejmujący przestrzeń o dużym potencjale, którego niewykorzystanie stanowi ewidentną stratę dla miasta. Może warto byłoby się zastanowić nad rewitalizacją tego obszaru? Mam tu oczywiście na myśli trochę poważniejsze podejście do tematu, niż radosna twórczość, jaka zaprezentowana została w ostatnim okresie przy odnawianiu zabudowy z narożnika Rynku i placu Rybnego.

K. Marek Trusz