Nie ma łatwych odpowiedzi na trudne pytania

Rozmowa z księdzem Januszem Królikowskim, doktorem habilitowanym teologii dogmatycznej, wykładowcą teologii na papieskim Uniwersytecie Świętego Krzyża w Rzymie i Papieskiej Akademii Teologicznej w Tarnowie.

Miał ksiądz okazję ostatnio spotkać się z młodymi ludźmi, uczestnikami Tarnowskich Spotkań z Fantastyką, jest ksiądz również wykładowcą, a więc na bieżąco spotyka się ze studentami w Polsce i za granicą. Jaka jest opinia księdza na temat młodych ludzi. Bliżej im do pokolenia Jana Pawła II, czy może raczej do frustracji i bezradności w konfrontacji ze światem?
Szukając odpowiedzi na to pytanie, trzeba wyjść od danych socjologicznych. Dzisiaj socjologowie twierdzą, że wymiana kolejnych pokoleń następuje co osiem – dziesięć lat. Kiedyś wymiana pokoleń następowała co 40 lat, później co 20 lat, teraz ten czas jeszcze się skrócił. Życie potwierdza te ustalenia. Wystarczy spojrzeć na świat polityki: gdzie są dzisiaj liderzy polityczni sprzed dekady? Niewielu ich pozostało. Ten proces przekłada się również na Kościół. Mamy co 10 lat nowe pokolenie wyrastające z nowym doświadczeniem młodości i nowymi oczekiwaniami. W ciągu 20 lat bycia księdzem sam dostrzegam jak inaczej wyglądał kontakt z młodymi ludźmi, gdy byłem katechetą, a jak wygląda dzisiaj, po 20 latach. Nie utożsamiam się natomiast z określeniem „pokolenie Jana Pawła II”. Jest ono chwytliwe medialnie, ale niewiele mówi. Kogo należałoby zaliczyć do tego pokolenia? Ja mogę być przedstawicielem pokolenia Jana Pawła II i ktoś o 20 lat młodszy także może się do niego zaliczyć, a przecież tego, co nas łączy jest pewnie dużo mniej niż tego, co nas dzieli. Przyjrzyjmy się zresztą nauczaniu samego papieża. Wydano antologię jego przemówień i przesłań skierowanych do młodzieży. Widać w niej, jak zmieniał się język dialogu Jana Pawła II z młodzieżą w kolejnych latach. Papież był wrażliwy na to, by „chwytać” mentalność każdego pokolenia, różnie przemawiał też do młodych ludzi na różnych kontynentach. Wiedział co, kiedy i gdzie powiedzieć. Te teksty to wielka lekcja dla wszystkich, którzy chcą rozmawiać z młodzieżą. Widać z nich, jak musi zmieniać się język tej rozmowy.

Jakie są więc te cechy charakterystyczne dzisiejszej młodzieży?
Mówiąc „młodzi ludzie” mam na myśli osoby pomiędzy 18, a 25 rokiem życia. Widzę w tej grupie wiele pozytywnych cech. Przede wszystkim chęć poszukiwania. Chcą rozmawiać nawet na tematy trudne, daleko odbiegające od tematów dotyczących codziennego życia, czy rozrywkowe. Słuchają, zadają poważne pytania. Problem natomiast w tym, że nie zawsze potrafią mówić o rzeczach dla nich ważnych. Być może system edukacji sprzyja powtarzaniu stereotypów? Formułują pytanie, czy problem, ale niewiele ponadto, nie potrafią znaleźć argumentów, ani bronić swojego poglądu. Przypomina to trochę język sms – ów, kilka słów, krótki komunikat, który ma wyrazić wszystko. Kolejną sprawą, o której warto powiedzieć, to poszukiwanie relacji z innymi ludźmi. Zarówno we własnym pokoleniu, jak i relacjach międzypokoleniowych. Młodzi są otwarci na spotkanie ze starszymi ludźmi i gotowi każdego wysłuchać. Tu z kolei problem polega na tym, że często starsze pokolenie boi się młodych i unika takich spotkań. Stąd bierze się kolejny problem – problem autorytetów. Badania pokazują, że największym autorytetem dla młodzieży jest sama młodzież, czyli rówieśnicy. Autorytet rodziców, czy księdza sięga kilku procent. To również pokazuje jak pracować z młodymi ludźmi. Jeżeli większość młodych nas nie słucha, to należy zwrócić się do tych, którzy chcą słuchać, a za ich pośrednictwem oddziaływać na pozostałych.

Ksiądz profesor Michał Heller podczas jednego ze spotkań w Tarnowie powiedział, że zapytany, gdzie w konfrontacji ze współczesnym światem i z osiągnięciami współczesnej nauki jest miejsce dla Boga, odpowiada – wszędzie. Czy taka prosta, choć zapewne prawdziwa odpowiedź wystarczy współczesnemu człowiekowi?
Dla człowieka otwartego na Boga odpowiedź księdza Hellera jest ewidentna. Cały problem polega jednak na tym, że ludzie żyją w rozmaitych uwikłaniach, a obraz Boga każdy nosi w sobie i patrzy na Boga przez pryzmat własnego doświadczenia, własnej wiedzy i własnych poszukiwań, pragnień, czy niepokojów. Dlatego należy szukać najbardziej oczekiwanych i powszechnych sposobów dotarcia z Bogiem do ludzi. Bóg jest w całym świecie, ale w różnych miejscach, w różny sposób bywa przesłaniany – przez naukę, przez ludzką mentalność, przez hałas kulturowy, czy agresywne reklamy. Trzeba szukać takich miejsc spotkania z Bogiem, gdzie jest on najmniej zasłonięty. Dla mnie takim miejscem jest wolność człowieka. Wolność wyznacza przejście, które istnieje między człowiekiem a Bogiem. Jeśli chcemy poważnie potraktować wolność człowieka, musimy poważnie postawić problem Boga. Są i inne elementy, np. racjonalność. Jeśli postawić pytanie, dlaczego świat jest racjonalny, a przynajmniej bardziej racjonalny niż nieracjonalny, odpowiedź również kieruje nas ku Bogu. Nie zdarzyło się jeszcze, by chaos uporządkował się sam. Obecny papież w swoim nauczaniu wielokrotnie powraca do kwestii „poszerzenia horyzontów racjonalności”. Bo gdy poszerzymy horyzonty racjonalności, to i Bóg, jako najwyższy rozum stanie się bardziej widoczny.

Człowiek dzisiaj jednak jakby oddalił się od Boga, choćby w porównaniu z rzeczywistością sprzed kilku wieków. Nawet jeśli w Niego wierzymy, skłonni jesteśmy widzieć Go daleko od naszych, ludzkich spraw. Czy sukcesy współczesnej nauki przewróciły nam w głowie, za bardzo zaufaliśmy samym sobie?
Ludzie świetnie zdają sobie sprawę i czują, jak jesteśmy mali w konfrontacji z rzeczywistością. Problem polega na tym, że nie chcemy tego uznać. To pewien rodzaj pychy. Proszę przypomnieć sobie serial „Z archiwum X”, najbardziej perwersyjny film, jaki pokazano w ostatnich latach w telewizji. Film będący na usługach ideologii, zwanej scientologią, która przedstawia następujący sposób myślenia: w świecie występują ewidentne problemy, trudności, zjawiska tajemnicze, a raczej zjawiska, których my nie umiemy zrozumieć. Zrozumienie przyjdzie, gdy będziemy rozwijać naukę, a więc gdy więcej zobaczymy przy pomocy mikroskopu, albo, gdy przekonamy się, że to wszystko sprawki kosmitów. Wszystkie niewiadome autorzy serialu rozwiązują w ten sposób. Film jest przy tym bardzo przekonywujący, zrealizowany z dużym wyczuciem psychologii i zrozumienia człowieka. Tak rozwiązujemy trudne problemy w łatwy sposób, tymczasem na trudne pytania nie ma łatwych odpowiedzi. Na pewno łatwiej było ludziom wierzyć w epoce średniowiecza. Wówczas każdy kamień, każda istota żywa „odsyłała” człowieka do przyczyny, którą jest Bóg. Świat boski i świat ludzki były ze sobą dogłębnie przeniknięte. Dzisiaj drogi świata boskiego i ludzkiego niewątpliwie się rozeszły. Człowiekowi trudno jest pojąć, że Bóg może działać w historii i w życiu ludzkim. Komplikuje nam przyjęcie tej prawdy rozpowszechnione do granic wytrzymałości zło fizyczne i moralne, cierpienie i grzech. Jest to jakby zasłona oddzielająca świat ziemski od boskiego. Jedynym rozwiązaniem tego problemu jest zmartwychwstanie. Chrystus zmartwychwstały zwycięża śmierć i zwycięża grzech, czyli dwie podstawowe formy zła, które nas nękają. Póki co, nikt nie pokazał lepszego rozwiązania problemu zła, ale żeby to uznać potrzebna jest wiara. W każdym razie specyfiką wiary chrześcijańskiej jest to, że przyjmuje działanie Boga w świecie i w życiu człowieka.

Jeżeli rozmawiamy o miejscu Boga we współczesnym świecie, to zapytajmy również o miejsce szatana we współczesnym świecie?
Mamy do czynienia ze złem w świecie, z cierpieniem i grzechem. Widzimy także to osobowe, czy quasi osobowe zło. Nazywamy je diabłem, złym duchem, czy w jeszcze inny sposób. Możliwość istnienia szatana również postrzegam przez pryzmat wolności. Jeśli Bóg stwarza anioła, czy człowieka daje mu także niesamowitą możliwość, zakorzenioną w jego wolności, że może zwrócić się przeciwko Bogu. To, że szatan i człowiek zwracają się przeciwko Bogu, wskazuje na przegrane gdzieś u początku historii doświadczenie wolności. Fakt, że Bóg stworzył człowieka do tego stopnia wolnego, że może zwrócić się przeciwko Bogu, jest dla nas tajemnicą. Da się to wytłumaczyć jedynie Bożą wszechmocą. Bóg jest tak wszechmocny, że nie boi się stworzyć obok siebie istoty w pełni wolnej. Szatan to więc istota, która jako pierwsza zwróciła się przeciw Bogu; to przyjmujemy w naszej wierze. Nie tylko przegrał doświadczenie wolności, ale i szkodzi innym, bo zło ma to do siebie, że chce wszystkich wciągnąć na swoją orbitę.

Są ludzie, którzy twierdzą, że antidotum na współczesne problemy Kościoła i człowieka jest powrót do Kościoła sprzed Soboru Watykańskiego II, gdyż to właśnie sobór, a raczej to, co przyniósł on Kościołowi i wiernym, było wielkim błędem.
Ten problem to problem interpretacji. Patrząc na historię Kościoła soborów było już 21, i każdy z nich przynosił rozwiązanie jednych problemów, ale wywoływał nowe. Nie było takiego soboru, zwołanego w celu podtrzymania jedności Kościoła, który nie skończyłby się jakimś rozłamem. To pokazuje wyłącznie ludzką ułomność wobec poważnych spraw. Kwestia podziałów po ostatnim soborze jest o tyle skomplikowana, że dotyczy tego, co najbardziej podstawowe i najważniejsze, a więc liturgii, przede wszystkim Mszy Świętej, Eucharystii. Jedni zmiany wprowadzone przez sobór w tym zakresie przyjęli z entuzjazmem, inni radykalnie się temu sprzeciwili. Tymczasem problem Mszy Świętej, to nie jest problem takiego czy innego obrzędu, ale jej rozumienia. Z punktu widzenia teologicznego, w nowej, posoborowej mszy mamy dokładnie to samo, co mieliśmy przed soborem. Nieco inne są słowa, gesty, obrzędy, ale treść ta sama. Mamy do czynienia z łatwym schematem: przed soborem było lepiej – po soborze jest gorzej. Rzadko natomiast zadajemy sobie pytanie, co by się stało, gdyby nie było soboru? Sytuacja Kościoła przed soborem była bardzo trudna, a w niejednym przypadku nawet fatalna. Niewiele osób rozumiało to, co działo się w Kościele. Pewne obrzędy liturgiczne, pewne formy były już tylko wspomnieniem przeszłości, nie przystawały do współczesnego świata i z tego powodu wielu ludzi odchodziło od Kościoła. Konieczność reformy dostrzegał już Pius XII. To on powołał już w latach 40. specjalną komisję, która powoli miała zająć się przygotowaniem soboru. Papieżowi zależało na tym, by pojawili się w Kościele nowi biskupi, nie uwikłani w doświadczenia faszyzmu, nazizmu, wojny. Stąd odwlekano decyzję o zwołaniu soboru. Decyzję o jego rozpoczęciu podjął ostatecznie kolejny papież, Jan XXIII. Po burzliwych debatach sobór wypracował pewne rozstrzygnięcia i wskazania doktrynalne, które jeszcze czekają na wprowadzenie. Jesteśmy dopiero 40 lat po zakończeniu soboru. Papież Benedykt XVI zgodził się na przywrócenie obrzędu Mszy Świętej przedsoborowej, ponieważ na Zachodzie, w krajach, które najbardziej dotknęła sekularyzacja, Kościół wyjątkowo żywotny przetrwał w tych wspólnotach, które nie opowiedziały się za wszystkimi zmianami soborowymi, a przyjęły bardziej konserwatywne formy działania. Szkoda, że takiej decyzji nie podjęto 25 lat temu, można było wówczas uniknąć schizmy. Natomiast przekonanie, że powrót do starej liturgii poprawi sytuację Kościoła to mit.

Kiedy przed dwoma tysiącleciami chrześcijaństwo konfrontowało się ze światem starożytnych, były dwa zupełnie różne światy. Czy można potwierdzić hipotezę, że to religia chrześcijańska przyczyniła się do obalenia starożytnego imperium?
Było dokładnie odwrotnie – chrześcijaństwo przyczyniło się do przetrwania tego, co było w świecie starożytnym najlepsze i najbardziej cenne. Do upadku cesarstwa rzymskiego doprowadziło natomiast samo cesarstwo. A przyczyniły się do tego dwa powody – lenistwo i kryzys etyczny. Kwestia lenistwa wydaje się oczywista - w ostatnim okresie cesarstwa pracowali już tylko niewolnicy. Zwracał już na to uwagę święty Paweł, kiedy pisał do pierwszych chrześcijan: „kto nie chce pracować, niech też nie je”. W świecie starożytnym było to wezwanie rewolucyjne. Ludzie, których było na to stać nie pracowali. Lenistwo okazało się gorsze niż anarchia. Natomiast kryzys etyczny świata starożytnego przejawiał się choćby w fakcie, że w III wieku jedyną instytucją, która broniła jeszcze małżeństwa i rodziny, był właśnie Kościół. W Cesarstwie instytucja rodziny już właściwie nie istniała. Społeczeństwo toczyła gangrena. Proszę przypomnieć sobie działania cesarza Konstantyna, który przeniósł stolicę państwa z Rzymu. Uznał, że nie da się zreformować Rzymu, należy stamtąd uciec, gdyż z tamtymi ludźmi nie da się już rządzić i pracować. Trzeba zwrócić się do nowych ludzi, przede wszystkim chrześcijan. W ten sposób, w oparciu o założenia także chrześcijańskie, dał początek nowemu imperium, które przetrwało kolejne tysiąc lat.

Dziękuję za rozmowę.